آب بندان چیست ؟

این سازه ژئوممبرانی در واقع یک استخر ذخیره آب است که از حفر و خاک برداری محدوده خاص و ایجاد دیواره و حصار گرد آن با خاک برداشته شده به وجود می آید.

می توان گفت که این سازه ها مختص استان های شمالی کشور بوده و در هر یک از این استان ها نیز نام بخصوصی دارند. برای مثال در استان گیلان به آنها سل (Saale) در استان مازندران به انون (Ennoun) و یا اندون (Endoun) و در استان گلستان نیز به بندسار Bandsar) معروف هستند.

اهمیت آب بندان ها در چیست ؟

نقش این سازه ژئوممبرانی در مقابله با بحران کم آبی بهره گیری از سطح گسترده استخرهای ذخیره آب موسوم به آب بندان یک نمونه بارز از تلاش کشاورزان شمالی در حفظ و نگهداری آب است.

آب بندان ها آبگیرهای کوچک یا بزرگی هستند که به طور طبیعی در ابتدا، انتها و یا طرفین مسیر رودهای جاری شکل گرفته اند تعدادی از این آب بندانها نیز توسط انسان ساخته شده اند آب بندان ها به عنوان مخازن کوچک تنظیم و ذخیره سازی آب نقش مهمی در جبران کمبود آب بخشی از اراضی مناطق شمالی کشور دارند.

علاوه بر آبیاری مزارع برنج از کاربردهای دیگری چون جمع آوری زه آبها مخازن سیل گیر استخرهای پرورش ماهی زیستگاه پرندگان بومی و مهاجر و استخرهای تفریحی و زیست محیطی برخوردارند.

عدم توجه کافی به امر بهره برداری چند جانبه از این سرمایه عظیم از یک سو و تامین آب زراعی از طریق کانال های آبیاری زهکشی از سوی دیگر احتمال حذف آب بندان ها و تبدیل آنها به زمین های زراعی را قوت بخشیده است.

اما بروز خشکسالی سالهای اخیر و عدم تامین آب مورد نیاز شالیزارها از طریق شبکه های آبیاری زمینه احیای مجدد این سازه ژئوممبرانی را فراهم آورده است.

مالکیت این استخرها به صورت خصوصی و یا مشاه می باشد وسعت هر استخر با توجه به فیزیوگرافی محل نوع کاربری و منابع آبی تامین کننده آن از ۰/۱ تا ۵۰۰ هکتار متغیر بوده و عمق آنها نیز بطور متوسط یک متر است.

بررسی های موجود نشان میدهد که راندمان ذخیره آب در این استخرها بین ۱۰ تا ۵۰ درصد تغییر میکند آنچه مسلم است دسترسی به آب مورد نیاز و کافی در فصول زراعی بویژه در مناطقی با کشت محصولات آبی همواره یکی از دغدغه های کشاورزان بوده است.

برای حل این مشکل در شمال کشور از گذشته های دور استخرهای خاکی به ابعاد و مساحت های مختلف با توجه به میزان اراضی پائین دست برای ذخیره آب ناشی از نزولات جوی، حفر گردیده است.

کاربرد های آب بندان ها چیست؟

آب بندان ها به دو صورت ثقلی و یا پمپاژ از طریق ایستگاه های پمپاژ تغذیه می شوند. به منظور حفظ حقابه کشاورزان بالادست آب بندان در بیشتر موارد آن ها را در نیمه دوم سال پر می کنند.

با این کار مشکل سموم وارده شده به آب که برای کشت برنج استفاده شده و برای پرورش ماهیان آب بندان خطر دارد نیز حل می شود.

در واقع اکثر آب بندان ها در هیچ فصلی از سال به طور کامل تخلیه نم یشوند و اغلب به طور پیوسته در حال پر و خالی شدن هستند.

استخرهای ذخیره آب از جنبه های آبیاری پرورش ماهی و گردشگری و زیست محیطی حائز اهمیت هستند.

آب آب بندان ها از منابع مختلف همچون باران آبهای سطحی ،رودها زهکشها چشمه ها و سفره های آب زیرزمینی تامین می شود.

نزولات جوی مخصوصاً باران در تغذیه آبی همه استخرها به طور مستقیم دخالت دارد.

آب دهی های کمتر صادر می شود در حالی که زمین های زراعی قابل کشت و توسعه به مراتب بیش از این مقدار است.

یا در برخی مناطق شمالی کشور نظیر مناطق ساحلی استان گلستان حفر چاه ها سبب هجوم آب های شور و تلخ به سفره آبهای زیرزمینی شده که در نهایت منجر به شوری خاک های زراعی پائین دست خود شده اند.

افت سطح آب های زیرزمینی هم از شایع ترین آفت های حفر چاه های عمیق و نیمه عمیق در بیشتر مناطق کشور است در صورتی که مشکلات فوق الذکر در آب بندانها وجود ندارد.

آبیاری غرقابی و بی رویه و دادن آب بیش از حد نیاز به گیاه سبب شوری خاک ها و باتلاقی شدن بسیاری از اراضی کشور و از جمله اراضی زراعی استانهای شمالی کشور شده است و برای زهکشی این گونه اراضی همه ساله هزینه های میلیاردی به بودجه کشور تحمیل می شود

در صورتی که بسیاری از آب بندان ها در همین زمین ها ساخته شده اند که ضمن تجمیع روان آب های بالادست زمین های پایاب را از خطر نابودی نجات داده به شالیزارهای بسیار زیبا و حاصلخیز تبدیل کرده اند.

و به عبارت دیگر آب بندان در اینگونه موارد هزینه های زهکشی را حتی به صفر تقلیل داده است.

با توجه به این که آب بندان ها به دلیل پرورش ماهی تقریباً هیچ گاه به طور کامل تخلیه نمی شوند و دائما در حال پر و تخلیه شدن هستند لذا به مراتب زمین های بیشتری را می توانند تحت پوشش خود درآورده و آبیاری کنند که این میزان سطح زیر کشت در برخی مواقع تا حتی شش برابر سطح آب بندان نیز می رسد.

آب بندان ها با توجه به پرورش ماهی در آنها علاوه بر کمک به اشتغال زایی در منطقه و تأمین هزینه های نگهداری و بهره برداری در بیشتر موارد به افزایش درآمد روستائیان و آبادانی روستاهای پائین دست خود نیز کمک می کنند.

مقایسه سدها با آب بندان ها اجرای سدها محدودیت مکانی وجود دارد در صورتی که در آب بندان ها این محدودیت بسیار کمتر است.